Dysleksja rozwojowa jest jedną ze specyficznych trudności w uczeniu się, której przejawami są głownie trudności w czytaniu i pisaniu. Termin „dysleksja rozwojowa” wskazuje na wczesne uwarunkowania tych trudności trwające od urodzenia, dające o sobie znać w dzieciństwie, od początku nauki czytania i pisania. Dla różnych form zaburzeń czytania i pisania wyróżnia się trzy terminy: dysleksja, dysortografia i dysgrafia. Ich charakterystykę przytacza J. Mickiewicz .
Dysleksja to specyficzne trudności w nauce czytania i pisania u dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym, które mimo systematycznej pracy i właściwych metod nauczania znacznie odbiega stanem swych umiejętności czytania od poziomu osiąganego w jego wieku i na danym etapie edukacyjnym.
Dysortografia to specyficzne trudności w pisaniu występujące od początku nauki u dziecka prawidłowo rozwijającego się intelektualnie, którego pismo wykazuje różnego rodzaju nieprawidłowości w zapisie wyrazów, w tym błędy ortograficzne.
Dysgrafia to zaburzenie w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma demonstrujące się znacznie obniżoną estetyką i czytelnością pisma. Powyższy system terminologiczny pozwala określić, jakie zaburzenia wstępują u danego dziecka, bowiem każda z tych form trudności charakteryzuje się innym symptomami. Trudności te mogą wystąpić jednocześnie, w izolacji, bądź dwie formy naraz. Objawy zaburzeń dyslektycznych mogą występować również w starszym wieku szkolnym i u osób dorosłych.
Jednym z warunków opanowania umiejętności czytania i pisania jest sprawne funkcjonowanie systemu percepcyjno-motorycznego. Wyodrębnia się w nim percepcję wzrokową, słuchową i motoryczność. Zaburzenia poszczególnych funkcji dają odmienne objawy w pisaniu i czytaniu. Różny jest też stopień nasilenia zjawiska, uzależniony od głębokości zaburzeń. „Percepcja wzrokowa to postrzeganie otaczającego świata jako zbioru dających się wyróżnić przedmiotów i kształtów pozostających ze sobą w stosunkach przestrzennych. Zaburzenia analizy wzrokowej to niedostrzeganie istotnych szczegółów, położenia przestrzennego i nie wyodrębnianie kształtów z tła.
Zaburzenia syntezy widoczne są jako niemożność zintegrowania elementów w całość”. M. Frostig i D. Horn definiują percepcję wzrokową jako: „Zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretowania przez odniesienie ich do poprzednich doświadczeń”. Prawidłowo rozwinięta percepcja wzrokowa umożliwia dziecku opanowanie umiejętności czytania, pisania, wykonywanie zadań arytmetycznych, właściwe stosowanie reguł ortografii oraz rozwinięcie wszystkich umiejętności wymaganych od niego w procesie nauki. M. Frostig, D. Horn wyróżniają następujące aspekty percepcji wzrokowej:
– koordynacja wzrokowo – ruchowa,
– spostrzeganie figury i tła,
– stałość spostrzegania,
– spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni,
– spostrzeganie stosunków przestrzennych
W wyniku zaburzeń analizy i syntezy wzrokowej mogą pojawić się następujące trudności w zakresie:
C z y t a n i a – mylenie liter o podobnym kształcie graficznym, elizje liter, sylab, wyrazów, zniekształcanie zakończeń wyrazów, gubienie się w tekście, „zgadywanie”. Długo utrzymująca się technika literowania, tempo czytania wolne, niechęć do czytania. Koncentracja na technicznej stronie czytania utrudnia rozumienie przeczytanej treści.
P i s a n i a – trudności z zapamiętaniem kształtu liter (szczególnie tych rzadziej używanych), mylenie liter o podobnym kształcie, pomijanie znaków diakrytycznych (kropek, ogonków, kresek), elizje liter lub cząstek wyrazów, różne wersje tego samego wyrazu w jednym tekście lub na jednej kartce, liczne błędy ortograficzne, mimo znajomości reguł, trudności z aktualizacją obrazu graficznego wyrazu, znaczne trudności z autokorektą błędów (uczeń ich na ogół nie dostrzega).
„Percepcja słuchowa to zdolność różnicowania dźwięków o różnym natężeniu, częstotliwości i barwie”. Podsystem percepcji słowno-słuchowych mowy dotyczy przede wszystkim czytania i pisania Zakłócenia rozwoju funkcji słuchowo-językowych przejawiają się jako zaburzenia słuchu fonemowego oraz zaburzenia umiejętności fonologicznych . Słuch fonemowy to zdolność różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżnieniu ich. Natomiast umiejętności fonologiczne to operacje w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logatomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami). Tymi operacjami są między innymi: analiza sylabowa i głoskowa oraz synteza głoskowa i sylabowa.
W wyniku zaburzeń analizy i syntezy słuchowej mogą pojawić się następujące trudności w zakresie:
C z y t a n i a – długo utrzymujące się literowanie, kłopoty z syntezą dźwięków, pomijanie znaków przestankowych, elizje liter, sylab, mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu, kłopot w czytaniu w czytaniu słów nieznanych bądź trudnych pod względem artykulacyjnym.
P i s a n i a – trudności z wyodrębnianiem wyrazów ze zdań, z zapisem wyrazów nieznanych, problemy w pisaniu ze słuchu (trudności z zapamiętaniem zdania, jego fragmentów, dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów, zamiana kolejności wyrazów w zdaniu).Występują błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakami, grupami spółgłosek, zmiękczeniami, różnicowaniem wyrazów z i-j, gorsze jest różnicowanie głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych i nosowych, częste jest opuszczanie liter w środku i na końcu wyrazu.
„Motoryczność to całokształt różnych ruchów całego ciała i poszczególnych jego członków.” W ramach tak pojętej motoryczności mówimy o motoryce wielkiej, motoryce małej, grafomotoryce i sprawności manualnej. J. Jastrząb wyróżnia ponadto podsystemy:
– poczucia lateralizacji, czyli stron własnego ciała,
– orientacji w schemacie ciała i przestrzeni,
– ruchów wielkich i koordynowania własnym ciałem,
– ruchów poszczególnych kończyn i ich części oraz zdolności koordynowania nimi.
Dzieci z zaburzeniami funkcjonowania ruchowego postrzegane są jako mniej sprawne ruchowo. Mają trudności w zabawach ruchowych (np. rzucanie i chwytanie piłki), późno opanowują jazdę na rowerze, słabo biegają, mniejsze jest ich zainteresowanie zabawami manipulacyjnymi.
Dzieci młodsze mają kłopot z zapinaniem guzików, czy zawiązywaniem sznurowadeł. Starsze dzieci unikają gier zespołowych, rzadko uprawiają sport. Wraz z ogólnym opóźnieniem ruchowym u dziecka występuje również obniżona sprawność manualna rąk, która przejawia się wolnym tempem wykonywanych czynności i małą precyzją ruchów dłoni i palców. Skutkuje to obniżeniem sprawności grafomotorycznych. Konsekwencje w zakresie zaburzeń funkcji grafomotorycznej obserwuje się w postaci obniżonego poziomu graficznego pisma – litery niekształtne, kanciaste, niedokładnie odtworzone, różnej wielkości, wychodzące poza linie, niejednorodne nachylenie liter, brak połączeń liter, często wolne tempo pisania, za słaby lub zbyt mocny nacisk narzędzia piszącego na kartkę.
