Pojęcie słuch fonematyczny / fonemowy, wywodzi się od pojęcia fonemu, czyli według jednej z definicji najmniejszej jednostki mowy rozróżnialnej przez użytkowników danego języka, lecz pozbawionej znaczenia. Słuch fonemowy to zdolność człowieka do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w efekcie do rozróżniania słów, jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy. Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim zaburzenia w rozumieniu mowy.
Analizując poglądy specjalistów w dziedzinie logopedii oraz metodyki nauczania czytania dzieci w zakresie słuchu fonematycznego i jego zaburzeń, uwzględnić należy dwie najistotniejsze grupy zagadnień:
- zdolność różnicowania dźwięków mowy, czyli słuch fonemowy i fonetyczny,
- zdolność do analizy i syntezy słuchowej będąca dalszym etapem rozwoju słuchu fonematycznego dzieci.
Analiza i synteza słuchowa to wyższy poziom odbioru mowy będący aktem intelektualnym. Terminami tymi określane jest wydzielanie wyrazów ze zdań, sylab z wyrazów oraz dźwięków z sylab i wyrazów, a także łączenie sylab i fonemów w wyrazy.W dokonywaniu syntezy słuchowej bezpośrednio uczestniczy pamięć słuchowa – złożenie wyrazu wymaga zapamiętania wszystkich sylab lub głosek, stąd łatwiejsza jest synteza krótkich wyrazów.
Analiza fonemowa jest podstawową umiejętnością wykorzystywaną w nauce pisania, a synteza fonemowa jest niezbędna nauce czytania. Badania wskazują, że umiejętność syntezy słuchowej nabywana jest przez dziecko wcześniej niż umiejętność analizy. Biorąc pod uwagę, że analiza jest zależna od syntezy, im lepiej jest ukształtowana synteza, tym doskonalsza jest analiza. W języku czynnym dziecka sylaby pojawiają się przed wyrazami. Synteza sylabowa (łatwiejsza od syntezy fonemowej) jest pomostem do analizy i syntezy fonemowej. Umiejętność dziecka w syntezowaniu wyrazów z sylab pojawia się już w końcu pierwszego roku życia, a w drugim roku życia dziecko potrafi uzupełnić brakującą sylabę końcową wyrazu. W dokonywaniu syntezy słuchowej bezpośrednio uczestniczy pamięć słuchowa – złożenie wyrazu wymaga zapamiętania wszystkich sylab lub głosek, stąd łatwiejsza jest synteza krótkich wyrazów.
Nabywanie umiejętności dokonywania analizy słuchowej zależy od następujących czynników:
- sposobu podawania wyrazu;
- pozycji głoski w wyrazie oraz od charakteru sylaby. Dziecku najłatwiej jest wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie tworzącą sylabę (np. Ala, osa, ucho), ostatnią spółgłoskę wyrazu (np. dom, las, ul), pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej (kot, lok, sok), a także określić brakującą głoskę w wyrazie, samogłoskę w wygłosie (oko, koza, sowa), samogłoskę w śródgłosie (sok, nos) ;
- charakteru głoski – dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową.
Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych ćwiczenia słuchu fonematycznego są istotnym elementem usprawniania językowego dziecka. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.
Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia:
- prawidłową wymowę,
- wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie,
- dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania.
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną między innymi:
- wadliwej realizacji głosek powodującej trudności w czytaniu (uporczywe literowanie) i pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów;
- trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych;
- trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
- trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prostych zdań w opowiadaniu;
- trudności w pisowni niektórych wyrazów;
- trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia;
- trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
- opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową.
- trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku);
- trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t – d;
- problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów;
- trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie;
- trudności w nauce gramatyki, nauce języków obcych.
Jednym z obszarów podstawy programowej wychowania przedszkolnego jest „kształtowanie gotowości do nauki czytania i pisania” stanowiące etap zwany przedliterowym.
Etap literowy jest określony w podstawie programowej kształcenia ogólnego, albowiem dopiero w szkole uczniowie, poprzez systematyczne poznawanie liter, opanowują umiejętność czytania i pisania. Wysoka sprawność słuchu fonematycznego na poziomie edukacji przedszkolnej decyduje o pełnym sukcesie dziecka w szkole.
PRZYKŁADY ZABAW I ĆWICZEŃ SŁUCHOWYCH I STYMULUJĄCYCH SŁUCH FONEMATYCZNY
1. „Wyklaskaj ten rytm”. Odtwarzanie rytmu na podstawie układu przestrzennego: dorosły układa z klocków, kolorowych kartoników, układ będący odwzorowaniem rytmu. Dziecko ma za zadanie wystukać, wyklaskać, wytupać, itp. ułożony rytm. Zaczynamy od rytmów prostych, stopniowo podnosząc poziom trudności. Układy rytmów należy powtórzyć co najmniej dwukrotnie.
2. „Wskaż mój rytm”. Rozpoznanie i wskazanie układu przestrzennego, który odpowiada wystukanemu rytmowi: dorosły układa kilka (początkowo dwa) szeregi odpowiadające rytmom, a następnie wystukuje jeden z nich. Zadaniem dziecka jest wskazanie właściwego szeregu.
3. „Rozpoznaj rytm”. Rozpoznanie rytmu do podanego układu przestrzennego: dorosły układa szereg odwzorowujący rytm, a następnie wystukuje kilka rytmów, w tym jeden odpowiadający ułożonemu układowi. Po usłyszeniu właściwego rytmu dziecko ma np. podskoczyć, zawołać lub w inny sposób zasygnalizować, iż dany rytm odpowiada ułożonemu wzorcowi.
4. „Co tak dźwięczy?”. Rozpoznawanie i nazywanie przedmiotów na podstawie barwy wydawanego przez nie dźwięku. Dorosły przygotowuje kilka przedmiotów codziennego użytku (np. kubeczek porcelanowy, plastykowy, szklankę, garnek, deskę do krojenia, itp. oraz drewnianą pałeczkę (łyżkę), a następnie stuka kolejno w ustawione przed dzieckiem przedmioty. Po zasłonięciu dziecku oczu (odwróceniu się tyłem), dorosły tworzy, zaczynając od krótkich, układy rytmiczne (np. kubek, garnek, kubek; deska, deska, szklanka; szklanka, garnek, szklanka garnek, deska, itp.). Zadaniem dziecka jest wymienienie we właściwej kolejności nazw przedmiotów, w które stukał dorosły lub samodzielne odtworzenie układu.
5. „Powtórz moje czynności”. Odtwarzanie kolejności wykonywanych czynności. Dziecko siedzi odwrócone tyłem do dorosłego. Dorosły wykonuje kolejno kilka czynności np.: szeleści kartką papieru, drze papier, potrząsa kluczami, puka w blat stołu, itp. Zadaniem dziecka jest powtórzenie tych czynności we właściwej kolejności. Wszystkie czynności dorosły powinien uprzednio wykonać przed odwróceniem się dziecka, aby poznało ono i mogło skojarzyć wszystkie dźwięki.
6. „Jaka to melodia?”. Rozpoznawanie piosenki po melodii lub rytmie: dorosły nuci melodie znanych dziecku piosenek lub wystukuje ich rytm. Dziecko podaje tytuł piosenki lub śpiewa jej fragment.
7. „Gdzie jest minutnik?”. Lokalizowanie źródła dźwięku: dziecko zasłania oczy lub opuszcza na krótką chwilę pomieszczenie, w którym toczy się zabawa. Dorosły nakręca minutnik tak, aby zadzwonił za ok. minutę i chowa go w dostępne dla dziecka miejsce. Dziecko ma za zadanie odnaleźć miejsce ukrycia minutnika. Zabawa powinna odbywać się w ciszy, można do niej wykorzystać zabawki z pozytywką, budzik i inne.
8. „Wesoła farma”. Rozpoznawanie i naśladowanie odgłosów zwierząt: dorosły przygotowuje obrazki przedstawiające np. psa, kota, mysz, konia, krowę, owcę, kozę, kurę, kaczę, gęś, i inne. Zabawa może przebiegać na kilka sposobów: dorosły układa obrazki – dziecko naśladuje głosy zwierząt we takiej samej kolejności; dorosły naśladuje głosy zwierząt, gdy skończy – dziecko układa obrazki; dorosły wskazuje obrazki w różnej kolejności, niektóre kilkakrotnie, dziecko naśladuje głosy zwierząt (np..: dorosły wskazuje: koza, koza, kura, kura, kura, dziecko odpowiada: mee, mee, ko, ko, ko).
9. Nauka na pamięć rymowanek, wyliczanek, wierszyków, piosenek. Zabawy ze znanymi tekstami rymowanymi: dorosły rozpoczyna wers – dziecko dokańcza; dorosły opuszcza wyrazy – dziecko podaje brakujący wyraz.
10. Wyróżnianie i przeliczanie wyrazów w zdaniu: dorosły podaje proste zdanie np. Kot pije mleko. Dziecko układa klocki – ile wyrazów w zdaniu – tyle klocków. Przed postawieniem dziecku polecenia dorosły musi wytłumaczyć dziecku co to jest zdanie i wyraz na konkretnym przykładzie.
11. „Jakie to słowo?”. Synteza sylabowa. Dorosły wymawia wybrane słowo dzieląc je na sylaby, dziecko wymawia cały wyraz lub wskazuje właściwy obrazek.
12. „Sylabowa zgadywanka”. Analiza sylabowa: dorosły podaje wyraz lub wskazuje obrazek, dziecko wystukuje, wytupuje, wyklaskuje sylaby. Liczenie sylab powinno odbywać się na konkretnych przedmiotach np. ułóż tyle kredek, ile sylab słyszysz w wyrazie kotek, podziel pasek papieru na tyle części ile sylab słyszysz w słowie zegarek, itp.
13. „Dokończ słowo”. Dorosły podaje pierwszą sylabę, dziecko ma za zadanie podać jak najwięcej wyrazów rozpoczynających się na nią. Zabawa może przyjąć formę rywalizacji między dorosłym a dzieckiem lub za podanie określonej liczby słów dziecko może zostać nagrodzone w umówiony sposób.
14. „Co powiedziałam/em?”. Synteza głoskowa. Dorosły wymawia słowa rozdzielając głoski, dziecko wskazuje obrazek / podaje całe słowo.
15. Wyróżnianie głosek w nagłosie (zaczynamy od samogłosek) – dziecko podaje wyrazy, których nazwa zaczyna się na podaną przez dorosłego głoskę):
„Zakupy” – Idziemy na zakupy, do koszyka wkładamy te produkty, których nazwa zaczyna się na …. .
„Wycieczka” – Jadę na wycieczkę do Andrychowa/Ełku/Opola/Sopotu/Radomia, itd. Co mam przywieźć? – dziecko podaje nazwy przedmiotów, których nazwa rozpoczyna się na pierwszą głoskę nazwy miejscowości.
„Pociąg” – Jedzie pociąg naładowany towarami, których nazwa zaczyna się na głoskę … . Dziecko podaje słowa na określona głoskę.
„Dobieranka” – dorosły przygotowuje po kilka obrazków, których nazwy zaczynają się na taką samą głoskę (np. kot, kapelusz, kredka, kamień, antena, aparat, ananas, ul, ucho, ulica, telefon, tablica, torebka, tort i inne). Prezentuje jeden z obrazków i prosi dziecko, aby wybrało spośród rozłożonych przed sobą obrazków te, których nazwa zaczyna się taką samą głoską.
16. Wyróżnianie głosek w wygłosie (rozpoczynając od samogłosek)
„Dokończ słowo” – dorosły podaje słowo bez ostatniej samogłoski, dziecko dokańcza ( tat…a; os… a; kart…a/y; kul…a; wron…a; kos…a; aut…o; boisk…o, piłk…a; koł…o; serc…e, itp.)
„Łańcuch” – dorosły podaje dowolne słowo, zadaniem dziecka jest podanie słowa rozpoczynającego się na ostatnią głoskę poprzedniego wyrazu. Kolejne słowo podaje dorosły itd. Zabawę można prowadzić z wykorzystaniem obrazków.
