Jeśli spojrzymy na zaburzenia mowy jako całość to mają one strukturę składającą się z czynników lingwistycznych, biologicznych, psychologicznych i społecznych oraz relacji między nimi.
Z mojej praktyki mogę śmiało powiedzieć, że czynniki psychogenne zaburzeń mowy odgrywają pierwszoplanową rolę w diagnozowaniu pacjenta oraz dalszym prowadzeniu terapii. Do psychogennych zaburzeń mowy zaliczymy:
- jąkanie psychogenne
- mutyzm
- giełkot
- ale również opóźniony rozwój mowy
Mutyzm jest to niemożność mówienia przy posiadanej sprawności językowej na poziomie co najmniej
przeciętnym. Jego podstawowym objawem jest milczenie trwające kilka miesięcy. Próby jego
przerwania kończą się niepowodzeniem.
Mutyzm może być:
1. całkowity (globalny), gdy osoba wcześniej mówiąca nie odzywa się wcale,
2. wybiórczy (selektywny), gdy jednostka wybiera ludzi i sytuacje, w których porozumiewa się
słownie.
Zdecydowanie rzadziej występuje mutyzm globalny niż selektywny. Jest on zaburzeniem
wielopostaciowym i wieloczynnikowym, a nie wyłącznie lękowym, jak to się często podaje.
Pionierskie badania nad mutyzmem selektywnym przeprowadziła Torey Hayden (1980), autorka
dwóch opartych na faktach książek Milczący chłopiec (2014a) i Przełamując milczenie (2014n). W jej
badaniach uczestniczyło 68 dzieci (58 dziewczynek i 10 chłopców) w wieku od trzech lat i dziewięciu
miesięcy do czternastu lat i czterech miesięcy, z ilorazem inteligencji od 70 do ponad 135 oraz
normalnym rozwojem mowy, milczących co najmniej sześć miesięcy, bez diagnozy psychozy czy
autyzmu. Na ich podstawie Torey Hyden wyróżniła:
Mutyzm symbiotyczny u 31 badanych dzieci, których matki były dominujące i miały silne z nimi
więzi.
Mutyzm lękowy u siedmiorga badanych dzieci, u których dominowała logofobia.
Mutyzm reaktywny u 14 badanych dzieci, których milczenia stanowiło reakcję na traumatyczne
przeżycia.
Mutyzm bierno-agresywny u 16 badanych dzieci, które wykorzystywały milczenie jako broń
(oręż) w walce o dominację nad społecznym otoczeniem i sposób jego kontroli
Wielopostaciowość mutyzmu selektywnego potwierdziły wyniki badań przeprowadzonych przez
Sharon Cohan (2008). Wyróżniła ona trzy postacie mutyzmu selektywnego: 1) wyłącznie lękową, 2)
lękową z zachowaniem opozycyjnym, 3) opóźnioną w komunikacji interpersonalnej. Z kolei Rachele
Diliberto i Christopher A. Kearney (2016) na podstawie analizy literatury doszli do wniosku, że u
młodzieży z mutyzmem selektywnym mogą wystąpić cztery profile zaburzeń:
zachowania lękowe i opozycyjne występujące razem,
zachowania lękowe pojawiające się same,
zachowania agresywne i opozycyjne występujące bez zaburzeń lękowych,
zachowania lękowe i opozycyjne związane z problemami społecznymi.
Hipotezy te zweryfikowano, używając Listy kontrolnej zachowania dziecka (CBCL) oraz Wywiadu
dotyczącego zachowań lękowych dla wersji DSM-IV (ADIS-P). Uzyskane wyniki poddano analizie
czynnikowej, która ujawniła pięć czynników, ale tylko dwa spełniały kryteria dalszych analiz. Były to:
czynnik lękowy (np. nerwowy, przerażony, wycofany, unikający towarzystwa, zmienny
w nastroju),
czynnik opozycyjny (np. dużo argumentuje, uparty, ponury, drażliwy, marudny, złośliwy).
Na podstawie analizy czynnikowej wspomniani badacze wykazali, że mutyzmowi selektywnemu
towarzyszą zachowania zarówno lękowe, jak i opozycyjne. Powodują one różne problemy społeczne,
ale w odmienny sposób. Zachowania agresywne są powiązane przede wszystkim z zachowaniami
opozycyjnymi, a zachowania lękowe mogą występować samodzielnie.
Mając na uwadze sygnalizowaną w literaturze i obserwowaną w praktyce wielopostaciowość
mutyzmu selektywnego, Zbigniew Tarkowski i Aneta Kiepiela-Koperek (2018) wyróżnili cztery jego
rodzaje:
mutyzm selektywny sytuacyjny (MSS),
mutyzm selektywny lękowy (MSL),
mutyzm selektywny traumatyczny (MST),
mutyzm selektywny opozycyjny (MSO).
Mutyzm selektywny sytuacyjny jest wynikiem ważnych zmian w życiu dziecka, np. oddania go wbrew
jego woli do przedszkola. Wówczas przedłużające się milczenie jest wyrazem protestu przeciwko tej
decyzji. Gdyby nie posłanie dziecka do przedszkola, mutyzm nie ujawniłby się prawdopodobnie
nigdy.
Mutyzm selektywny lękowy jest najczęściej opisywany jako reakcja lękowa, ale nie wyjaśnia się, jaki
jest to rodzaj lęku. Czy występuje tu lęk przed mówieniem (logofobia), czy lęk przed ludźmi (fobia
społeczna)? Nawykowo szuka się przyczyny mutyzmu selektywnego lękowego w funkcjonowaniu
przedszkola lub szkoły, a często znajduje się ona w rodzinie.
Mutyzm selektywny traumatyczny jest wynikiem traumy fizycznej (np. wypadek) lub psychicznej (np.
molestowanie). Dotarcie do ich źródła jest bardzo trudne i zabiera dużo czasu. Dziecko wysyła sygnał
w formie milczenia, oczekując, że domyślimy się, co się za nim kryje.
Mutyzm selektywny opozycyjny jest formą zachowania opozycyjno-buntowniczego. Trudno to
przyjąć, jeśli uważa się, że małe dziecko nie jest zdolne od wytrwania długo w milczeniu, bo mamy
jego wizerunek jako istoty z natury miłej, grzecznej, słabej. Tymczasem niektóre dzieci potrafią za pomocą milczenia skutecznie wpływać na otoczenie, a niekiedy je tyranizować.
W wypadku mutyzmu selektywnego podstawową kwestią jest rozstrzygnięcie, czy dziecko chce
mówić, ale się boi (przyczyna lękowa), czy może mówić, ale nie chce (akt wolicjonalny).
Źródło: Forum Logopedy, Z.Tarkowski ” Psychogenne zaburzenia mowy”
